پوکی استخوان یک هشدار جدی است!

از مهمترین بیماریهایی دوران سالمندی ، بیماری پوکی استخوان (استئوپروز) که شایعترین بیماری متابولیک استخوان است ، می باشد. در این بیماری تراکم استخوان ها کم می شود و استخوانها متخلخل تر شده و خطر و احتمال شکستگی در آنها افزایش می یابد.

طبق سرشماری سال ۹۰ در کشور، ۲/۸ درصد (۴/۵ میلیون نفر) از جمعیت کشور سالمند هستند. با در نظر گرفتن افزایش طول عمر و امید به زندگی ، این جمعیت در سال ۲۰۲۰ به بیش از ۱۰ میلیون نفر خواهد رسید.

سازمان بهداشت جهانی WHO روز ۲۸ مهر (۲۰ اکتبر) را روز جهانی استئوپروز نامگذاری کرده که نشان دهنده اهمیت این بیماری می باشد. در  ایران حدود ۵/۴ درصد آقایان و ۸ درصد خانمها به پوکی استخوان دچار هستند، و بیش از ۳۵ درصد آنها به درجات خفیف تری از کاهش تراکم استخوان (استئوپنی) مبتلا هستند. با افزایش سن ،پوکی استخوان به طور قابل توجهی افزایش می یابد، به طوری که بیش از ۲۰ درصد زنان بالای ۵۰ سال به درجات بالایی از کاهش تراکم استخوان مبتلا هستند و در نتیجه بیشتر در معرض شکستگی های ناشی از پوکی استخوان می باشند.

انواع پوکی استخوان چیست؟

بیماری پوکی استخوان با توجه به علت ایجاد آن ، به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم می شود. پوکی استخوان اولیه با افزایش سن، یائسگی و عادات مربوط به شیوه زندگی مانند سیگار، الکل، رژیم غذایی غلط و فعالیت فیزیکی ناکافی ایجاد می شود. پوکی استخوان ثانویه در اثر بیماریهای مختلف مانند: (دیابت، پرکاری تیروئید و پاراتیروئید، کاهش هورمونهای رشد، برخی سرطانها و…) و یا استفاده از داروهایی مانند: داروهای استروئیدی (کورتون) ، ضد تشنجی و داروهای مورد استفاده در درمان بیمارهای تیروئیدی و… ایجاد می شود.

علت ابتلا به پوکی استخوان چیست؟

عدم تعادل بین ساخت استخوان جدید و برداشت استخوان قدیمی سبب ایجاد پوکی استخوان می شود، که به از دست رفتن پیشرونده بافت استخوان منتهی می شود. تراکم استخوان در انسان ، بعد از جهش رشد در دوران بلوغ مرتبا” افزایش می یابد و در پایان سی سالگی ، به حداکثر میزان خود می رسد. با شروع دهه چهارم سن انسان ، تراکم استخوان ها با افزایش سن رو به کاهش می رود و این کاهش تا پایان عمر ادامه می یابد.

بروز پدیده یائسگی (منوپاز) و اثر هورمون های جنسی بر فرایند استخوان سازی سبب سریع تر شدن روند کاهش تراکم در خانمها  می شود. بر اساس مطالعات انجام شده ، از هر ۵ خانم یائسه یکی مبتلا به پوکی استخوان است، ساکنین مناطق شمالی کشور (گلستان، مازندران و حتی آذربایجان) و استان تهران به طور قابل توجهی بیش از استان های جنوبی (بوشهر وشیراز) به پوکی استخوان مبتلا هستند که دلیل آن می تواند کمتر در معرض قرار گرفتن درآفتاب ، تغذیه و یا فعالیت فیزیکی متفاوت باشد.در مردان مسن نیز، با کاهش تدریجی هورمونهای مردانه ، حالتی شبیه به یائسگی ، در آقایان ایجاد می شود.

در واقع می توان میزان تراکم استخوان را به یک پس انداز طولانی مدت بانکی تشبیه کرد. تا حدود ۳۰ تا ۳۵ سالگی فرصت داریم که موجودی  این حساب را بالاتر ببریم . از ۳۵ سالگی به بعد میزان برداشت از حساب همواره بیشتر از میزان واریز به آن خواهد بود و در سالمندی این افزایش برداشت می تواند منجر به ورشکستگی شود. از لحاظ بالینی این ورشکستگی ، همان پوکی استخوان و عوارض و پیامدهای ناشی از آن است. بنابراین هر چه میزان پس انداز اولیه در سنین جوانی بیشتر باشد ، احتمال کاهش موجودی و ورشکستگی در سنین بالاتر کمتر خواهد بود.

چگونه از ابتلا به پوکی استخوان جلوگیری کنیم؟

تغذیه مناسب در دوران بارداری ، شیر دهی ، کودکی ، نوجوانی و جوانی ، به همراه فعالیت فیزیکی مناسب و پرهیز از عادات غلط مانند: کشیدن سیگار و مصرف الکل ، از مهمترین عوامل پیشگیری کننده از کاهش تراکم استخوان محسوب می شوند. مصرف فروارده های لبنی (شیر، ماست، کشک، دوغ کم نمک و…)، سبزیجات، حبوبات و میوه های تازه ، و همچنین استفاده متعادل از مواد غذایی پروتیئنی مانند: ماهی و تخم مرغ ، و پرهیز از مصرف زیاد نوشابه های گازدار و قهوه ، برای پیشگیری از پوکی استخوان توصیه می شود. استفاده صحیح و به جا از مکمل ها و ویتامین هایی مانند: ویتامین دی و کلسیم جهت پیشگیری از پوکی استخوان مفید و مؤثر می باشد ولی به هیچ وجه جایگزین تغذیه طبیعی و فعالیت فیزیکی نخواهد بود.

پوکی استخوان یک بیماری خاموش است!

پوکی استخوان یک بیماری خاموش است، زیرا تا وقتی که شکستگی در استخوان اتفاق نیفتاده باشد علامت و دردی ایجاد نمی کند و نمی توان به وجود آن پی برد. ستون فقرات پشتی و کمری، انتهای ساعد و استخوان لگن شایع ترین محلهای شکستگی ناشی از پوکی استخوان می باشند.و شکستگی لگن از مهمترین و خطرناکترین آنها به شمار می رود، زیرا صرف نظر از هزینه های گزاف برای درمان شکستگی لگن ، احتمال مرگ و میر این بیماران در طی سال اول بیش از ۱۵ درصد است. شکستگی ساعد با اقدامات ارتوپدی و جراحی درمان می شود. و در شکستگی مهره ها، درمان های نگهدارنده و غیر جراحی نقش پررنگ تری ایفا می کنند. در درمان شکستگی ها باید از بی حرکتی طولانی مدت پرهیز کرد، زیرا بی حرکتی خود باعث تشدید استئوپروز (پوکی استخوان) می شود.

روش تشخیص پوکی استخوان چیست؟

پوکی استخوان با انجام روشهای آزمایشگاهی و تصویر برداری تشخیص داده می شود.گرافی(عکس ساده) به دلیل حساسیت ناکافی که باید ۲۵ درصد از بافت معدنی استخوان از بین رفته باشد تا در عکس ساده قابل تشخیص گردد، گزینه ارزشمندی برای تشخیص زودرس استئوپروز نمی باشد. رایج ترین شیوه  برای سنجش تراکم استخوان روش DEXA است. استفاده از روش DEXA در خانم های یائسه و خانم های دارای عوامل خطر ابتلا به پوکی استخوان  و نیز همه خانم های ۶۵ سال به با لا توصیه می شود. خانم هایی که مبتلا به کمبود هورمون زنانه استروژن، سابقه فامیلی پوکی استخوان، دیابت و بیماریهای تیروئید، کلیه و کبد ونیز یائسگی زودرس هستند، دارای عوامل خطر ابتلا به پوکی استخوان می باشند. و افرادی که کورتون مصرف می کنند در سنین پایین تری احتیاج به انجام سنجش تراکم استخوان دارند. سنجش تراکم استخوان به طور طبیعی هر ۵ سال ، و در افراد دارای عوامل خطر هر ۲ سال باید تکرار شود.

نقش طب فیزیکی و توانبخشی در درمان پوکی استخوان

چندین عامل در ایجاد پوکی استخوان دخالت دارند، بنابراین درمان آن هم نیاز به همکاری گروهی از متخصصین غدد، روماتولوژی، تغذیه ، طب فیزیکی و توانبخشی، ارتوپدی، تغذیه و روان پزشکی را دارد. مهمترین درمان های غیر جراحی و غیر دارویی برای پوکی استخوان ، ورزش درمانی و استفاده از بریس مناسب است. ورزشهای مفید جهت پیشگیری و درمان کاهش تراکم استخوان ، بر حسب شدت کاهش تراکم، ویژگیهای فردی و جسمی، وجود بیماریهای زمینه ای ، علاقه و دسترسی افراد متفاوت است. ورزش های تحمل کننده وزن، ورزشهای تعادلی و ورزشهای راست کننده عضلات ستون فقرات پشتی از بهترین ورزشها برای مبتلایان به پوکی استخوان محسوب می شوند. ورزشهای آبی و شنا در افزایش تراکم استخوان مؤثر نیستند ولی به دلیل تأثیرات مفیدی که بر  قلب و عروق دارند و همچنین در ایجاد تناسب اندام سودمند هستند، به بیماران توصیه می شوند. ورزش پیاده روی به خصوص در سطوح غیر شیب دار، ساده ترین و مفیدترین ورزش برای مبتلایان به پوکی استخوان به شمار می رود. ورزش های رزمی ، ورزشهای پر برخورد مانند فوتبال و همچنین دویدن های سریع در سالمندان مبتلا به پوکی استخوان اکیدا” توصیه نمی شود. زیرا ممکن است به زمین خوردن و شکستگی منجر شود. ورزش تای چی که ریشه در ورزش های رزمی سنتی چینی دارد، می تواند برای سالمندان مبتلا به این بیماری مفید باشد.زیرا این ورزش اثرات مفیدی بر افزایش تراکم استخوان و بهبود تعادل بیماران و پیشگیری از خطر زمین خوردن و همچنین تأثیرات مثبت روحی و روانی در آنها دارد.

یکی از شکستگی های ناشی از پوکی استخوان شکستگی ستون مهره ها است . کاهش تراکم مهره ها و تغییر شکل آنها باعث افزایش خمیدگی (قوز) پشتی می شود. خمیدگی پشت نیز با ایجاد کشیدگی بافت نرم و عضلات روی آن سبب بروز درد مزمن در آنها می شود. به این ترتیب کشیدگی عضلات و ضعف آنها خود باعث تشدید قوز پشت می شود.همه ی این  عوامل باعث کاهش تعادل در بیمار مبتلا به پوکی استخوان شده و خطر سقوط (زمین خوردن) را در بیمار افزایش می دهد.

افت کیفیت زندگی در مبتلایان به پوکی استخوان به دلیل تغییرات ناشی از ایجاد قوز پشتی و شکنندگی در ستون فقرات و لگن است تا کاهش تراکم استخوان. بنابراین ورزش های تقویتی عضلات راست کننده ستون فقرات پشتی ضمن این که خمیدگی پشت را کاهش می دهد، سبب بهبود تعادل و کاهش خطر زمین خوردن  و افزایش کیفیت زندگی بیماران می شود. توجه کنید که برای مبتلایان به پوکی استخوان، انجام ورزشهایی که در آن بیمار کمر و پشت خود را خم می کند، نه تنها اصلا” مفید نیست بلکه باعث افزایش شکستگی در ستون فقرات بیمار می شود.

بریس های خاصی که طراحی آنها شبیه به کوله پشتی است جهت استفاده مبتلایان به استئوپروز (پوکی استخوان) مفید می باشد. این قوزبندها با داشتن وزنه ای نیم تا یک کیلوگرمی ، باعث تحریک حس تعادل و هشدار به فرد، به صورت فعال سبب راست شدن ستون فقرات در وی می شوند. بهتر است از این بریس ها ۲ تا ۳ مرتبه در روز و هر بار حدود ۱ ساعت ،به منظور بهبود تعادل و کاهش زمین خوردن مبتلایان به پوکی استخوان استفاده شود.

اصلاح محیط زندگی و معابر و پیشگیری از زمین خوردن ، مهمترین فعالیتهایی است که به جهت بهبود کیفیت زندگی بیماران مبتلا به پوکی استخوان باید مورد توجه قرارگیرد. مواردی که برای حفظ سلامت این بیماران بهتر است رعایت شود: تنظیم ارتفاع مناسب تخت ، استفاده از صندلی های دسته دار ، تعبیه دستگیره های مناسب در دیواره ها ، پرهیز از ایجاد محیط لغزنده در کف دستشویی و حمام ، نور مناسب به ویژه در شبها و عدم وجود قالیچه های سبک و لغزنده در مسیر تردد آنها می باشد تا از سقوط و زمین خوردن مبتلایان به پوکی استخوان به خصوص سالمندان پیشگیری شود.